Osmanlı'nın kendi milletine, ümmetine vermediği bilim, fen, Tıp ve sanat eğitimini de bu azınlık okulları verebildiğinden, bunun yanında verilen Hristiyanlık, misyonerlik eğitimini de vermek kolaylaşmıştı.

Bu okullar iyi rağbet gördü.
Merzifon koleji, tamamen misyonerler tarafından 1886 da kuruldu.
Öğretmen kadrosu, Ermeni, Rum ve Amerikalılardan oluşuyordu.
Bu okul 1894 yılında, Massachusetts eyalet senatosunca onaylandı.
Böylece Merzifon Kolej'inin idaresi, doğrudan Massachusetts Boston misyoner teşkilatına devredilmiş oldu.

Merzifon nüfusunun yarısı Ermeni ve Rumlardan oluşuyordu. Bölgenin zeki çocukları, bu misyoner okullarında bilimsel, dini ve siyasi eğitimi bir arada alarak, çok eğitimli birer militan yapıldı.
Bunların en zekileri, ABD ye götürülüp akademik kariyer sahibi yapılıyor, daha az zeki olanları ise, bölgedeki silahlı Ermeni ve Rum çetelerine militan yapılıyordu.

Öyle ki, bu okulun duvarlarında bir ara, "Memleketi kötülüklerden kurtarmak için, İngiliz idaresine girmek ve zalim Abdulhamit idaresini yıkmak gerekir"
diye ilan asılmıştı.
Bu afiş üzerine soruşturma açıldı.
Okulun öğretmenlerinden Tomayan ve Kayayan tutuklandı. Yargılamada idama mahkum edildiler. Ancak İngiliz ve Amerikan basını ayağa kalktı.
Osmanlı bu baskılara dayanamadı, Tomayan ve Kayayan'ı serbest bıraktı. Affedip sınırdışı etti.

II. Abdulhamit, bu öğretmenler ve diğer görevliler hakkında 1893'te genel af çıkardı.
Okul 10 kişilik yönetim kurulu tarafından idare olunurdu. Bunların 5 kişisi Türkiye'de kurulmuş olan, PONTUS Evangelical Association'dan (Evangelist Pontus Derneği), diğer 5 kişi de Boston'daki misyoner kuruluşundan seçilirdi.

ABD'nin İstanbul konsolosunun aracılığıyla kolej, 1899'da Padişah fermanı ile Amerikan okulu olarak kabul edildi ve yüksekokul olarak tanındı.
10 Mayıs 1916 da Merzifon Kolej'inin okul binalarına İttihat Terakki Hükumeti tarafından el konuldu. Okul kapatıldı. Okul binaları askeri hastaneye dönüştürüldü.

Okul sonra tekrar açıldıysada, 1924 te Atatürk tarafından kapandı.
Karadeniz bölgesindeki siyasi ayrılıkçı Pontus teşkilatı, önce Merzifon'da kuruldu.Merzifon ABD Koleji, Pontus teşkilatına adeta bir merkez olmuştu.
Dönemin önemli yazar ve araştırmacısı Ahmet Ağaoğlu'nun - Pontus Meselesi- adlı kitabında, Merzifon ABD Kolej'inin Pontus teşkilatındaki rolü en iyi şekilde anlatılmıştır.

Ağaoğlu kitabında şöyle der:
"Pontus Teşkilatı'nın tüzüğü, Pontus cemiyeti nizamnamesi, bu kolejde hazırlanmıştır.Bu kolejde yapılan aramalarda, Pontus madalyaları, Pontus dergileri, Pontus bayrakları, silahlar, gizli yayınlar bulunmuştur."
Merzifon Koleji, Ermeni ve Rum ihtilalcilerin öncülerini yetiştiren bir yuva olmuştur.

İngiliz okulları, Fransız Okulları, Alman okulları, İtalyan okulları, Bulgar okulları, Tarsus Amerikan koleji, Harput Koleji, Beyrut Koleji ve Robert Koleji, 100 yıl boyunca Ermenileri eğitti. Silahlandırdı. Örgütler kurdurdu.
Sonunda, yüzbinlerce Müslüman Türk kanı dökülmesine yol açtı.
Batı'lılar, Ermenileri hiç kalkındırmadılar ama şu son 100 yıldır, Ermeni hakları savunucusu görünerek, Türkiye' ye baskı yapıp, çok büyük ekonomik ve siyasi zararlar verdiler.

Şimdi buradan anlamamız gereken konu şudur:
Osmanlı idaresi son iki yüz yıldır, ekonomiye, üretime, ticarete ve bilimsel eğitime hiç önem vermediği için, ekonomisi zayıfladı. Geliri azaldı. Avrupa' ya muhtaç hale geldi.Bu zayıflıkla, Avrupalının hiçbir siyasi, Dini, ekonomik baskılarına karşı koyamadı.

İşgalci, sömürgeci Batı, bu fırsatı en iyi şekilde değerlendirdi.
Osmanlı'nın gözü önünde, Osmanlı'nın da desteğini alarak, Osmanlı' yı parçalayacak her faaliyeti açıktan sürdürdü. Osmanlı yönetimi, borç alarak yaşamaya başlayınca da, tüm hürriyetini kaybetti.

KENAN ÖZEK