Selin Irmak KAÇMAZ

[email protected]

Dünyanın dört bir yanından iklim değişikliğinin neden olduğu felaket haberleri geliyor. Uzmanlar bu tehdidin Covid-19'dan bile daha büyük ve tehlikeli olduğunun altını bastıra bastıra çizerken, iklim değişikliğinin etkileri bu yıl Türkiye'de de çok net hissedildi.

Kış aylarının büyük bir kısmında hava sıcaklıları 10-15 derecelerde seyrederken, zaman zaman iki gün içinde eksi derecelere inen sıcaklıklarla karşılaştık. Havalar bir gün güneşliyken ertesi gün sel uyarısı verilmesi sık karşılaştığımız bir durum haline geldi.

Sık sık ve hızla değişen hava sıcaklıkları, bir hafta yazı yaşarken diğer hafta kara kışı görmek akıllara şu soruyu da getirdi: Toprak ve tarım ürünleri bundan nasıl etkileniyor?

Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü'nden Prof. Dr. Hakan Mete Doğan, “Ani sıcaklık değişimi, özellikle sıcaklıkların ani düşmesi bitkilerin gelişimi ve veriminde önemli düzeyde olumsuz etki ediyor. Bunlardan bazıları; meyvelerde çatlama ve  fizyolojik kuraklık, kök gelişiminin durması, sürgen dokularda kuruma ve ölüm, hasat zamanında aksama ve kalitede kayıplarına neden oluyor. Ani gelişen kurak dönemler veya şiddetli ve kısa süreli yağışlar mahsulün tamamen yok olmasına da neden olabiliyor” dedi ve hurriyet.com.tr'ye özel çok önemli bilgiler verdi...Hava bir gün güneşliyken ertesi gün 10-15 derece birden düşüp sel uyarısı verilebiliyor. Bu durumun sebebi nedir?İklim değişikliği, on yıllar veya daha uzun zaman dilimleri boyunca meydana gelen, hava koşullarında, okyanuslarda, kara yüzeylerinde ve buz tabakalarında meydana gelen değişikliklerdir. Doğal olarak meydana gelen bu süreçler, son zamanlarda çoğunlukla insan etkileriyle karbondioksit gibi ısıyı tutan gazlarının atmosferde artması ile meydana gelen sera etkisi sonucunda oluşan küresel ısınmadan etkileniyor. Böylece dünyada doğal olarak gerçekleşen iklim değişimi süreçleri hızlanıyor.

Küresel ısınma alçak ve yüksek basınç alanlarına doğrudan veya dolaylı etki ederek lokal düzeyde ani hava durumu değişikliklerine neden oluyor. Böylece dünyadaki farklı lokasyonlarda aniden çıkan şiddetli rüzgarlar, kısa süreli şiddetli yağışlar, aşırı sıcak ve kurak periyotlar yavaş yavaş olağan hale geliyor. İklim değişiminin en önemli göstergeleri gün içinde, gece ve gündüz arasında, aylık ve yıllık normal sıcaklık değişimleri arasındaki farklılıkların uç noktalarda ve ani değişimler şeklinde olmasından kaynaklanıyor.

Bu değişimler bölgenin coğrafi, topoğrafik ve ekolojik özelliklerine bağlı olarak da artıyor veya azalıyor. Okyanuslardaki sıcak ve soğuk su akıntılarındaki değişimler, buzulların erimesi, alçak ve yüksek basınç hareketliliği ile bağlantılı olarak iklimsel düzensizlikler ortaya çıkıyor, yaz ve kış mevsim süreleri artarken bahar mevsimleri ortadan kalkıyor veya süresi kısalıyor. İklim istikrarsızlaşıyor, yaz içinde kış, kış içinde yaz, hatta gün içinde birkaç mevsimsel özellik yaşanabiliyor.

Bu ani hava değişimleri toprağı nasıl etkiliyor?

Toprak yaşayan ve büyük kısmı canlılardan oluşan organik bir yapıdır. Bu organik yapının temel döngüleri canlılar tarafından (mantarlar, bakteriler, böcekler, solucanlar vb.) organize edilmektedir. Aşırı ve ani sıcaklık değişimleri öncelikle toprağın biyolojik yapısını bozuyor ve kimyasal yapı değişiyor. Bu durum toprağın verimliliğini olumsuz etkiliyor ve erozyonu körüklüyor.

Toprak sıcaklığındaki ani değişim toprağın su dengesinin, azot dönüşümünün, termo-fiziksel özelliklerinin yanı sıra topraktaki mikroorganizmaların faaliyetine, buna bağlı olarak da organik maddenin mineralizasyonuna da etki ediyor.

 Peki ya tarım ve ürünler?

Canlıların başta sıcaklık ve nem olmak üzere farklı ekolojik parametrelere hoşgörüleri sınırlıdır. Bu sınırlar aşıldığında strese giriyorlar, stres şartları devam ederse hastalanıyor, büyüme ve üreme performansları düşüyor veya ölüyorlar. Ani hava durumu değişiklikleri tarımda dikim ve hasat zamanında kaymalara/ değişikliklere neden oluyor. Ayrıca ekim/hasat zamanının gecikmesine ve ürün yetiştirme elverişliliğinde azalmaya da sebebiyet veriyor. Ekim yapılmış tarım arazilerinde bitki çıkışlarını (çimlenmeyi) olumsuz yönde etkiliyor.

Bitki köklerinin gelişimini durduruyor ve bitkilerde besin eksikliği ile beraber kurumaya neden oluyor. Seller sonucunda toprakların havalanması ve tuzlanma gibi bir takım istenmeyen sonuçlar ortaya çıkabiliyor ve bunun sonucunda da bitkiler olumsuz etkileniyor. Bir gün güneş ertesi gün şiddetli yağışlar, bitkilerde hastalık ve zararlıların artışına da neden oluyor. Yüksek sıcaklıklar bitkilerin strese dolayısıyla hızlı büyüme periyoduna girmesine, erken olgunlaşmasına ve buna bağlı olarak verimlerinde azalmalara sebebiyet veriyor.

Öte yandan ani sıcaklık değişimi, özellikle sıcaklıkların ani düşmesi bitkilerin gelişimi ve veriminde önemli düzeyde olumsuz etkiye sahip. Bunlardan bazıları; meyvelerde çatlama, meyvelerde fizyolojik kuraklık, kök gelişiminin durması, meristemlerde (bitkilerin büyüme bölgelerinde bulunan ve sürekli bölünebilme yeteneğine sahip hücrelerden oluşan doku) kuruma ve ölüm, hasat zamanında aksama ve kalitede kayıplar olarak sıralanabilir. Ani gelişen kurak periyotlar veya şiddetli ve kısa süreli yağışlar sonucu mahsul tamamen yok olmasına tehlikesi ile dahi karşı karşıya kalabiliyor.

Ani sıcaklık değişimlerinin toprağa ve tarıma zararını önlemek için neler yapılabilir?

• Sıcaklık ve diğer kuraklık koşullarına hoşgörülü türlere ve çeşitlere yönlenmek gerekiyor.
• Önemli biyolojik rezerv ve tarım alanları (örneğin Kelkit Havzası, Amanoslar, Anadolu Anklavı) korunmalıdır.
• Ormanlar, sulak alanlar ve sucul ekosistemler restore edilmeli ve korunma altına alınmalıdır.
• Önemli mikroklimatik bölgeler (örneğin Aşağı Kelkit Havzası)öncelikle koruma altına alınmalıdır.
• Yeraltı ve yerüstü baraj sistemleri ile nehirlerin menderesli yapıları korunmalıdır.
• Çevre dostu üretime odaklanılmalıdır.
• İklim değişiminde en önemli materyal sudur. Bu nedenle suyu oluşturan ormanlar ve sulak alanlar ekolojik sistemleri ile birlikte öncelikle korunmalı, suyu kirleten ve suya bağımlı sektörlere yatırım yapılmamalıdır.
• Toprak organik maddesinin artırılması, sürdürülebilir toprak yönetimi, toprak karbonu depolanmasını artırmak için tarlaların ve otlakların yönetiminin sağlanması, toprakların aşırı yağış sonucunda oluşabilecek sorunlara karşı drenaj sisteminin yaygınlaştırılması, ani sıcaklık değişimine karşı dayanıklı bitkilerin yetiştirilmesi, iklim değişikliğine uyum kapasitesinin artırılması için iklim dostu tarım uygulamaları ve biyolojik çeşitliliğin korunması konularına önem verilmelidir.
• En önemlisi, tarımsal faaliyetlerin daha ekonomik yapılabilmesi için, ayrıntılı ekolojik veri tabanları, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve uzaktan algılama (UA) teknolojileri kullanılarak pazar değeri yüksek ve istikrarlı olan önemli hedef tarım ürünleri için en uygun yetiştirme ortamlarının parsel bazında belirlenmesi ve planlanması, ayrıca en iyi yönetim uygulamalarına (the best management applications) ağırlık verilmesi gerekmektedir.