1925 de ki mübadele sırasında konum itibari ile sahile en uzak noktada ve ulaşımı çok zor bir bölgede yaşayan ve sonuna kadar topraklarını terk etmemek için direnen santa Rumları kendilerini İstanbul üzerinden Yunanistan'a götürmek için gelen gemiye binmek üzere Trabzon limanında bekliyorlar.
...
SANTA

Tarihi "Santa madenci kasabası" ve bu yerleşimden günümüze kalan "Santa Harabeleri",Gümüşhane Trabzon sınırında ki  Dumanlı köyü ve mahallelerinden oluşmaktadır. Osmanlı döneminde madenci köyü yerleşmesi olan Santa (Dumanlı Köyü), Yanbolu vadisi içerisinde ve sahilden 47 km içeride ortalama 1.600 metre yükseklikte yer almaktadır.

Santa (Dumanlı) köyü; Gümüşhane ili ile Trabzon’un Arsin ve Araklı ilçeleri sınırınının kesişme noktasını oluşturan Yanbolu vadisinin 1000-2600m rakımları arasında bulunmaktadır. Etrafı Ziyaret ve Karakaban Dağları, Zincirli, Kilisesırtı ve Uzunsırt gibi 2 bin metrenin üzerinde yükseltilerle kuşatılmış olan Dumanlı(Santa) bölgesinin yıl boyu geçit veren tek girişi kuzeyde, Karadenize dökülen, Yanbolu Deresi vadisidir. Havza, yılın en az 6 ayı ağır kış şartlarının hakim olduğu, bahar ve yaz ayları da sisli ve yağışlı geçen ve de yağışın bolluğuna bağlı çok sayıda su kaynağına sahip bir bölgedir.

Bölge ile ilgili çalışmalarda, ilk yerleşmelerin ortaçağda madenlerin işletilmesine dayalı olarak kurulduğu belirtilen Santa yerleşiminin daha eski yerleşim olması kuvvetle muhtemeldir. 1461 - 1476 yıları arası, Fatih Sultan Mehmet döneminde tüm Trabzon ve Doğu Karadeniz illeri ile birlikte yöre feth edilerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. 1500-1800 döneminde önemli bir madenci yeleşimi olan bölge 1923 nüfus mübadelesi ile tamamı Ortodox Hıristiyan(Rum) olan halkın Yunanistana göç ettirilmesi sonrası boşalmıştır. Günümüzde sadece yaz aylarında yayla yerleşimi olarak kullanılmaktadır. Santa yerleşimi önemli bir madenen yerleşimi olması yanında Bayburt-Trabzon arasında mevcut tarihi ipek yolunun Taşköprü-Sümela-Maçka arasındaki güzergahını kontrol altında tutan stratejik bir konumda bulunmaktaydı

1923 yılına kadar Santa yerleşimlerinde yaşayan halkın tamamı Ortodoks Hristiyan idi. Ancak halkın günlük konuşma dili, 1812 Yunan bağımsızlık hareketi ve 1828 Osmanlı Rus harbine kadar, Gorom bölgesi hariç Gümüşhane Rumlarının çoğunluğunda olduğu gibi Türkçe idi (Rumlar'a ait kaynaklara göre) Yunan milliyetçiliğinin gelişmesi ve Rum-Yunan kilisesinin baskısı ile öncelikle okullarda, sonraki dönemlerde ise tüm halkın Yunanca ya da yöresel lehçe olan Rumca konuşmaya başladığı Rum kaynaklarında mevcuttur. Yerleşim yeri ve coğrafik adlandırmaların da dini inançlara dayalı adlandırmalar hariç tamamına yakını Türkçe idi. Halkın ibadet dilinin 19. yüzyılda gelişen Yunan milliyetciliği etkisi ile Yunancaya dönüştürülmesi (Kilisenin ve Yunanistanda eğitim görmüş öğretmenlerin baskısı ile) ve okullarda Yunancanın öğretilmeye başlanması ile bölgede Yunanca konuşulmaya başlanmıştır. Ancak 1923 Nüfus nüfus mübadelesi ile göç eden Santa Rumlarının ana dillerinin hala Türkçe olduğu ve Yunanistanda dahi Türkçe konuştukları bilinmektedir. 1828 Rus harbinde bölgeden göç ederek Gürcistan ın Tsalka bölgesi Santa köyüne göç eden Santalılar ve Gürcistan ve Rusyanın kafkas ve kırım bölgesinde yaşayan pek çok Ortodox Hıristiyan topluluk kendilerini RUM-URUM olarak adlandırmakta ve günümüzde de Türkçe konuşmaktadırlar

Rus işgali.Ermeni ve Rum çetecilerin toprak ve çıkar  için yaptikları zalimlikler.çarlik rejiminin yıkılmasıyla Rusların geri çekilmesi.Buna karşı ordunun Ermeni Rum çetelerini yok etme  mücadelesi.ve bütün bunların sonunda on binlerce veya yuzbinlerce masum kadın çoluk çocuğun perişanlık ve yokoluşuyla sonlanan bir hikaye

Buraları terkedip Yunan şehirlerinin varoşlarında sığıntı olarak fakirlik içinde yitip gittiler.
üstelik "Türk tohumu " diye aşağılanarak

* ömür gökçe hacıalihafız